Sa biddighedda de Tzuri dd’ant torrada a fraigare cando est istadu fatu su lagu artifitziale Omodeo. Fintzas a s’ora Tzuri betzu fiat postu acanta de su frùmene Tirsu ma s’abba de su lagu at ammuntadu totu: domos, carreras, ortos,… Sa bidda non podiat esìstere prus in cussu giassu e a sos tzuresos ddos aiant postos a seberare: andare a bìvere in àteras biddas o si podiat torrare a fraigare Tzuri acanta etotu ma prus in artu in ue depiant torrare a ‘pònnere’ sa crèsia chi fiat giai monumentu natzionale. Sos tzuresos ant seberadu s’unu e s’àteru ma sos prus ant seberadu de sighire sa vida issoro a pagu tretu, in una Tzuri noa in ue a su nessi sa crèsia abarraiat.
In su 1923, cando s’abba fiat cumintzende a ammuntare sos cungiados, in 28 dies ant betadu sa crèsia e tentu in logu seguru totu sos contones e sa perda traballada pro nde sarvare su valore mannu chi teniat e chi tenet ancora. Sa sotziedade Imprese Idrauliche ed Elettriche del Tirso chi fiat faghende sos traballos de sa diga de Santa Chiara at pagadu sas ispesas fintzas pro torrare a fraigare sa bidda e sa crèsia, comente fiat in antis, in su giassu nou. In su 1925 Tzuri at comintzadu una vida noa!
Sa crèsia dd’aiat fata fraigare Marianu II, giùighe de Arborea, in sos de XII-XIII sèculos e est istada cunsacrada in su 1291 comente si leghet in un’iscritzione posta in sa fatzada. Est òpera de s’architetu e iscultore lombardu Anselmo da Como. No essende infrascada, ne a intro ne in foras, sa crèsia – fraigada in trachite ruja – est caraterìstica fintzas pro èssere de colore ruju.
Sa fatzada contat s’istòria de su monumentu, de acontzos in sos sèculos, de dd’àere isculada e torrada e fraigare; contat sa cultura e sa devotzione medievale fintzas cun contos de sa Bìbbia picados in sa perda, comente cussu de Danielle in mesu a sos leones. S’iscultura prus connota est cussa in ue bi sunt unos cantos òmines e fèminas a manu tenta; sos istudiosos dant ispiegatziones diferentes: chie narat ca est gente chi ballat su ballu sardu; chie narat ca est sa rapresentatzione de sa Corona de logu, su ‘parlamentu’ de su Giuigadu de Arborea; pro àtere sunt pellegrinos, devotos in caminu.
A intro sa crèsia tenet una navada ebbia, sa cobertura de linna e su panimentu est fatu cun làbides de trachite ruja.
Atacadu a sa crèsia b’est unu campanile mannu a vela.
Sa crèsia de Santu Perdu de Tzuri est unu de sos monumentos de sa Sardigna de importu e valore mannu, chi ispantat pro s’istòria sua sos chi dda vìsitant, chi incantat pro sa vista de su lagu e de sos montigros chi si ddue incarant.
Tzuri a dies de oe est fratzione de Ilartzi, comune a pagos chilòmetros de distàntzia e s’agatat in sa regione istòrica de su Guìltzier.
(MM)
