Sa Giara de Gèstori, chi ddi narant fintzas Jara Manna, tocat sa provìntzia de Aristanis ca una parte, sa prus manna, de su territòriu suo est de su Comune de Geroni. Sos àteros Comunes sunt Gèstori, Setzu e Tuiri. Sa giara est unu pranu postu a unos cantos metros in artu, custa de Gèstori est a 500–600 metros subra su livellu de su mare; est manna prus o mancu 4400 ètaros. Est un’ambiente de bellesa e interessu naturale mannos cun matas (matas de suèrgiu, èlighes, chercos), molas (mudregu, modditzi, lidone, murta, …), erbas (abuleu, lua, …) e frores tìpicos (margaritas, cadrilloni, orchideas e medas àteros) chi, unos cantos, creschent inoghe ebbia tra rocas vulcànicas e paulis in ue paschent sos cadditos chi sunt sos animales prus connotos de custu logu. Sos paulis sunt giassos de abba apojada, pagu profunda (dae pagos tzentìmetros a unu metru), chi in s’istiu si sicant. De paulis ddoe nd’at una trintena in ue bivent ranas de ratzas diferentes.
In sa Giara bivent sirbones, margianes, marameles, ritzones,…; pugiones diferentes (su marragu, sa perdighe, sa corroga, s’astore, …) e fintzas duos fòssiles viventes, chi sunt semper uguales dae prus de 200 milliones de annos: su Lepidurus apus lubbocki Brauer e su Triops cancriformis Schaff; sunt piticos meda, sos prus mannos arribant a unu tzentìmetru, si movent lestros in s’abba e aguantant fritu e callentu.
Sa formatzione geològica de sa Jara manna est de millione e milliones de annos a como.
In beranu sa Giara est un’incantu: mitzas cun abba meda, paulis ammontados de frores e sos cadditos chi current fintzas in mesu de s’abba o chi si pasant in s’umbra de sos suèrgios. Ma sa Giara est bella e si podet visitare ogni die de s’annu, mancari a pustis de àere retiradu sa cartina in sos museos de sas biddas acanta o àere cuncordadu sa vìsita cun una guida o èssere andados in antis a su Museu de su cadditu de sa Giara in Geroni.
In su Museu de Geroni, in sa setzione dedicada a su cadditu de sa Giara s’agatant:
- fotografias chi documentant sa vida de sos cadditos in un’annu intreu ;
- informatziones chi pertocant s’orìgine de sos cadditos, de comente sunt domados, ferrados e marcados;
- informatzione chi pertocant su Parcu;
- informatziones e fotografias de su traballu de sos pastores de sa Giara.
Ma in su Museu ddoe sunt fintzas setziones etnogràficas chi contant de sa vida de sa gente chi bivet in custa bidda e de comente at bìvidu in su tempus passadu; ddoe sunt regortos sos contos de sos geronesos intervistados chi documentant s’istòria, su traballu, s’ambiente de custa comunidade.
Su cadditu de sa Giara
S’animale prus connotu de sa Jara Manna est unu cadditu agreste chi bivet in cheddas de unu mascru e prus fèminas e puddecos. Su pilu de custos cadditos est mùrtinu o nieddu o bàgiu. Sos puddecos naschent in beranu. Bivent fintzas a 15 – 20 annos. Pro istare bene e non patire suferèntzia peruna, in sa Giara non ddoe podent èssere prus de 200 caddos chi bivent iscapos ma sighidos, in cale si siat aspetu de sa salude e vida, dae personale ghiadu dae su Dipartimentu regionale Agris.
A dies de oe custos animales non si marcant prus ma ddis ponent unu microchip chi permitit de ddos sighire in ogni momentu; sunt controllados e visitados dae unu veterinàriu; cando sa pastura non bastat prus ddoe sunt giassos in ue agatant ite papare postu dae su personale chi si nd’incurat.
Su cadditu de sa Giara no est una ratza autòctona, ma dae sèculos e sèculos est diventada ratza sarda; fortzis dd’ant batidu in Sardigna sos Fenìtzios o sos Grecos sèculos in antis de sa nàschida de Cristos.
Oe sos meres de custos caddos sunt sos Comunes, sa Regione e sos privados.
(MM)
